Bank omonatlarida qanday adashish mumkin?

Foizlarni yiliga bir marta yoki omonat yopilganda to‘lanishi

Ba'zi hollarda foizlar yil oxirida yoki faqat omonat yopilganda to‘lanadi. Masalan, omonat bo‘yicha foizlar yil oxirida 27.09% stavkada to‘lanadi, lekin agar omonat 12 oydan oldin yopilsa, foiz stavkasi 20% ga tushadi. 

Zinapoya stavkalari

Zinapoya stavkalari — bu omonat muddati davomida foiz stavkasining bir necha marta o‘zgarishidir. Masalan, bank dastlab 26% yillik stavkani taklif qilsa, keyinchalik bu stavka 14% ga tushadi. Bu shartlar doim ham reklamada aniq ko‘rsatilmaydi.

Bank omonatlari haqida. Foto: bank.uz

Omonatni muddatidan oldin yopishdagi shartlar

Omonatni muddatidan oldin yopish shartlari har bir bankda o‘ziga xos bo‘lib, alohida e’tiborga loyiqdir.

Masalan:

• Minimal foiz (0,01%): Ba’zi banklar omonat muddatidan oldin yopilganda deyarli hech qanday foiz to‘lamaydi. Misol uchun, agar mablag‘ birinchi 6 oy ichida yechib olinsa, faqat 0,01% foiz to‘lanadi. 
• Past foiz (10-12%): Boshqa banklarda esa, omonat muddatidan oldin yopilganida dastlabki foizning bir qismi saqlanadi. Masalan, omonat muddatidan oldin yopilganda foizlar 10%-12% gacha tushiriladi. 

Foto: Bank saytidan skrinshot.

Omonat shartlari avtomatik tarzda uzaytirilmasligi

Ba'zi banklar omonat muddati tugagach uni avtomatik uzaytirish (avtoprolongatsiya) xizmatini taklif qiladi. Biroq, bu imkoniyat har doim ham mavjud emas. Ayrim hollarda, muddat tugagach bank omonatni bir tomonlama uzaytirmaydi. Masalan, yillik 22% foiz stavkasi bilan har oy foizlar to‘lanadi. Ammo, muddat tugagach mijoz bankka murojaat qilib, shartlarni yangilamasa, foizlar hisoblanmaydi. Shu sababli, foizlar uzluksiz to‘planishi uchun omonatchi o‘z vaqtida muddatni kuzatib borishi lozim.

Bir tomonlama shartlarni o'zgartirish

Ba'zi banklar mijozlarga xabar bermasdan shartlar va tariflarni bir tomonlama o‘zgartirishi mumkin. Bu holatni, suzuvchi stavkalarni qo‘llab, foiz stavkasini mijoz bilan kelishmasdan o‘zgartirishda ko‘rish mumkin.

Masalan, dastlab mablag‘larni yechib olish va to‘ldirishda foizlarni yo‘qotmaslik imkoniyati taqdim etilgan bo‘lsa, keyinchalik bank bir tomonlama komissiya joriy qilib, foizlarni yo‘qotish shartini qo‘shishi mumkin. Shuningdek, ba’zi banklar muddatsiz omonatlar bo‘yicha foiz stavkasini bir tomonlama o'zgartirish huquqiga ega.

Balansdan tashqari omonatlar

Ba’zan banklar "Balansdan tashqari omonatlar" deb ataladigan yashirin omonatlar amaliyotini qo‘llashadi. Bu turdagi omonatlar Markaziy bank va Omonatlarni sug‘urtalash agentligi oldida hisobga olinmaydi va bankning bankrot bo‘lishi yoki litsenziyasining bekor qilinishi holatida bankning majburiyatlarini hisoblashda e’tiborga olinmaydi. 

Masalan, 2022-yilda balansga kiritilmagan omonatlar bilan bog‘liq jiddiy muammo aniqlangan edi. Bankning litsenziyasi bekor qilinganda, 59 nafar omonatchi o‘z sarmoyalarini qaytarib ololmagan. Buning sababi, bank ularning omonatlarini subordinirovka qilingan qarz sifatida rasmiylashtirgan. 

Shu sababli, bank xizmatlaridan foydalanganda, barcha shartlarni diqqat bilan o‘qib chiqish va bankning moliyaviy holati haqida to‘liq ma’lumot olish muhimdir. Bu ma’lumotlarni bankning o‘zidan yoki internetdagi ochiq havolalardan olish mumkin.

Nimalarga e'tibor qaratish kerak?

Omonat ochishda quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratish lozim:

1. Foiz stavkasi va uning o‘zgarishi: Omonat bo‘yicha taklif qilinadigan foiz stavkasi qanday bo‘lishini va mablag‘ qo‘shilganda yoki yechilganda uning o‘zgarishi mumkinligini oldindan bilib olish muhim.
2. Omonatni to‘ldirish va yechish imkoniyati: Omonatni to‘ldirish yoki mablag‘larni yechish shartlari qanday bo‘lishini, shuningdek, bu harakatlar foiz stavkasiga yoki boshqa shartlarga qanday ta’sir qilishi mumkinligini to‘liq tushunib oling.
3. Shartnomani bekor qilishdagi foiz stavkasi: Agar omonatni muddatidan oldin yopmoqchi bo‘lsangiz, foiz stavkasi qanday o‘zgarishi mumkinligini aniq bilib oling. Ba’zi banklar bu holatda foizlarni sezilarli darajada kamaytirishi mumkin.
4. To‘ldirish uchun belgilangan vaqt cheklovlari: Omonatni to‘ldirish uchun belgilangan vaqt cheklovlari mavjudmi va bu cheklovlar qanday tartibda amalga oshirilishini aniqlash zarur.
5. Bankning shartlarni o‘zgartirish huquqi: Bankning mijozga xabar bermasdan foiz stavkasini yoki boshqa shartlarni bir tomonlama o‘zgartirish huquqi mavjudmi? Agar suzuvchi stavka qo‘llanilsa, bu holatga alohida e’tibor qaratish lozim.
6. Qo‘shimcha xizmatlar va to‘lovlar: Ba’zi xizmatlar uchun qo‘shimcha to‘lovlar talab qilinishi mumkin, masalan, SMS xabarnoma yoki boshqa qo‘shimcha xizmatlar. Bu xizmatlarning narxi va zaruriyati haqida oldindan bilib oling.

Shuningdek, bankning turli sxemalaridan himoyalanish uchun omonatchi quyidagi choralarni ko‘rishi kerak:

1. O‘z maqsadlariga mos omonatni tanlash: Omonatning shartlari va maqsadlari sizning ehtiyojlaringizga mos kelishini tekshiring. Masalan, omonatni oldindan bilish, to‘ldirish yoki muddatidan oldin yechish imkoniyatlarini aniqlang.
2. Shartnomani diqqat bilan o‘qish: Bank bilan tuziladigan shartnomani batafsil o‘qib chiqish, undagi barcha shartlarni to‘liq tushunish va yulduzcha bilan berilgan izohlarga e’tibor qaratish zarur.
3. Foizlarni to‘lash usuli va davriyligini tanlash: Foizlarning qanday usulda va qachon to‘lanishini oldindan bilib oling. Bu foizlar oyma-oy omonatga tushishi yoki muddat tugagandan so‘ng bir martada to‘lanishi mumkin.
4. Hisobni kuzatib borish: Omonat hisobidagi barcha harakatlarni va foizlarning to‘g‘ri hisoblanishini doimiy ravishda kuzatib boring.
5. Nizo kelib chiqqanda choralar ko‘rish: Agar bank bilan nizo yuzaga kelsa, bankning liniyasiga murojaat qiling, rasmiy shikoyatlar yozing va zarur bo‘lsa, Markaziy bankka ham murojaat qiling.
6. Hujjatlarni saqlash: Barcha hujjatlarning asl nusxalarini saqlab qo‘ying. Bu omonatni ochish bo‘yicha shartnomalar va operatsiyalar bo‘yicha kassa orderlarini o‘z ichiga oladi. Bu hujjatlar kelgusida huquqiy nizolar paydo bo‘lganda kerak bo‘lishi mumkin.

Shikoyat qilish kerakmi?

Bu savolga javob berishdan oldin, holatning turini yaxshi tushunib olish kerak. Agar shartnomada ma’lum bir foiz stavkasi ko‘rsatilgan bo‘lsa, lekin avval boshqacha stavka taklif qilingan bo‘lsa, shartnomada ko‘rsatilgan stavka asos qilib olinadi. Bunday holatda shikoyat qilish samarasiz bo‘lishi mumkin. Shu sababli, barcha shartlarni, ayniqsa, mayda harf bilan yozilgan va yulduzcha (*) belgilari bilan ajratilgan shartlarni diqqat bilan o‘qib chiqish zarur.

Foto: advice.uz

Agar bank firibgarlik bilan shug‘ullanayotgan bo‘lsa, masalan, shartnomada bir foiz stavkasini ko‘rsatib, amalda boshqasini qo‘llasa yoki noqonuniy komissiyalar joriy etsa, siz bankka rasmiy e’tiroz bildirishingiz mumkin. Agar shikoyatingiz javobsiz qolsa yoki e’tiborsiz o‘tkazilsa, bu sizga sudga murojaat qilish uchun asos bo‘ladi.

Bank sizning xabaringizsiz omonatdagi mablag‘larni yechib olsa yoki foizlarni hisoblamasa, bu holatda mablag‘larni o‘g‘irlash haqida gap ketadi. Bunday vaziyatda darhol ichki ishlar organlariga murojaat qilish zarur.

Bank xodimi yoki kredit tashkiloti rahbariyati faqat mijozning pullarini aldov yo‘li bilan o‘zlashtirish holatida javobgarlikka tortilishi mumkin. Shu sababli, bunday vaziyatlarda huquqshunos yoki advokat bilan maslahatlashishni tavsiya etamiz.