Fond birjasi qanday ishlaydi?
Qimmatli qog'ozlar bozorida muvaffaqiyatli investitsiya qilishni boshlash uchun fond birjasi haqida ko'proq bilish va fond bozoridagi mexanizmlarni tushunish muhim.
Fond birjasi savdo maydoni bo'lib, bu yerda tovar sotib olmoqchi bo'lganlar va sotmoqchi bo'lganlar yig'iladi. Fond birjasidagi tovar esa qimmatli qog'ozlar: aktsiyalar, obligatsiyalar va investitsiya fondi birliklaridir. Oddiy qilib aytganda, fond birjasi — bu qimmatli qog'ozlar savdosi amalga oshiriladigan uyushgan bozor.
Fond birjasi ishtirokchilarining faoliyatining asosiy maqsadi aksiyalarning narxi oshishi yoki obligatsiyalar bo'yicha to'lanadigan dividendlar va foizlardan daromad olishdir.
"Fond birjasi" atamasining o'rniga "fond bozori" atamasi ham ishlatiladi. Fond bozorini qimmatli qog'ozlar bozori bilan chalkashtirmaslik kerak. Fond bozori qimmatli qog'ozlar bozorining bir qismi bo'lib, birja bozor uchun xizmat ko'rsatadi va qimmatli qog'ozlar bilan bitimlar tuzilishini ta’minlaydi.
Qimmatli qog'ozlar bozori esa aksiyalar, obligatsiyalar va investitsiya fondlari kabi qimmatli qog'ozlar hamda moliyaviy aktivlar uchun fyuchers va optsionlar kabi derivativlarni o'z ichiga oladi. Ammo qimmatli qog'ozlar bozori fond bozoridan tashqari pul va tovar bozorlari kabi boshqa vositalarni ham qamrab oladi.
Birjada kim faoliyat yuritadi?
Fond birjasidagi savdolarning asosiy ishtirokchilari:
Investor — pul mablag'larini turli aktivlarga kiritib, ularni ko'paytirishni (daromad olishni) maqsad qilgan jismoniy yoki yuridik shaxs. Investor, shuningdek, muayyan qimmatli qog'ozlar tomonidan kafolatlangan huquqlarni (masalan, ovoz berish huquqi) olishdan ham manfaatdor bo'ladi.
Emitent — investitsiyalarni jalb qilish uchun birjada qimmatli qog'ozlarni joylashtiruvchi kompaniya. Emitent sifatida tijorat tashkilotlari bilan bir qatorda hududlar, shaharlar yoki davlatlar ham bo'lishi mumkin. Emitentning qimmatli qog'ozlari savdoga qo'yilishi uchun u tekshiruvdan o'tishi va keyinchalik qo'yilgan talablarga muvofiq bo'lishi kerak.
Broker — savdolarning professional ishtirokchisi. Asosan, brokerlar investorlar va emitentlar o'rtasida vositachilik qiladi. Ular brokerlik faoliyati uchun litsenziya olishi kerak.
Registrator — qimmatli qog'ozlar egalari reyestrini yurituvchi va to'liq hisobini olib boruvchi litsenziyalangan kompaniya.
Depozitariy — qimmatli qog'ozlarni saqlash va hisobga olish bilan shug'ullanuvchi kompaniya. U investorlar huquqlarining kafolati sifatida ishtirok etadi.
Kliring yoki hisob-kitob markazi — qimmatli qog'ozlar bozorining tashkil etilgan ishtirokchilariga hisob-kitob xizmatlarini ko'rsatuvchi va tuzilgan bitimlar natijalariga ko'ra ularning pozitsiyalarini aniqlovchi kompaniya. Ya'ni, qimmatli qog'ozlarni xaridoridan sotuvchiga pul mablag'larini o'tkazish bilan shug'ullanadi.
Foto: pravchelny.ru
Asosiy ishtirokchilardan tashqari, birjada quyidagi ishtirokchilar faoliyat yuritadilar:
Banklar — brokerlik xizmatlarini ko'rsatadi va qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalarni moliyalashtiradi.
Tahlilchilar — bozor holati va alohida qimmatli qog'ozlar haqida ma'lumot va prognozlar beradi.
Savdogarlar (treyderlar) — qimmatli qog'ozlar bo'yicha qisqa muddatli operatsiyalarni amalga oshiradi va narxlarning o'zgarishidan foyda olishga intiladi.
Fond birjasida “treyder” atamasi o'z tashabbusi bilan savdo qiladigan va savdo jarayonidan bevosita foyda olishga intiladigan savdogarga nisbatan qo'llaniladi.
Fond birjasi qanday ishlaydi?
Fond birjalari ish vaqti standartlashtirilmagan va mamlakatga qarab farq qilishi mumkin. Turli mamlakatlardagi vaqt zonalari tufayli fond birjalari ish vaqti bir-biriga mos kelib, savdolar sutka davomida davom etishi mumkin. Fond birjasidagi o'zgarishlarni kuzatish uchun indekslardan foydalaniladi.
Birja indeksi — bu ma'lum bir davr mobaynida muayyan aksiyalarning qiymati o'rtacha qanchalik o'zgarganligini taqdim etadigan ko'rsatkichdir.
Jahon birjalarining indekslari:
- S&P 500 — AQShning eng yirik 500 kompaniyasining bozor qiymatini kuzatadi.
- FTSE 100 — Londondagi fond birjasida ro'yxatga olingan eng yirik 100 britan kompaniyasini o'z ichiga oladi.
- Nikkei 225 (N225) — Tokio fond birjasining indeksidir va 225 ta eng faol aksiyalarning o'rtacha qiymatini ko'rsatadi.
- IMOEX — Moskva birjasining indeksi bo'lib, Rossiyaning eng yirik kompaniyalarining aksiyalarini o'z ichiga oladi.
Birja indekslari investorlar uchun aksiyalarning narxlari qanday o'zgarayotganini va bozorning umumiy holatini baholash uchun yordam beradi.
Dunyodagi eng yirik fond birjalarga NYSE, NASDAQ, LSE kabi birjalar kiradi. O'zbekistonda yagona fond birja - «Toshkent» Respublika fond birjasi bo'lib, u 1994-yil 8-aprelda tashkil etilgan.
Fond birjasida bitim qanday tuziladi?
Birjada oldi-sotdi jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Investor brokerga ariza topshiradi.
Arizada quyidagi ma'lumotlar ko'rsatiladi:
- Qimmatli qog'oz nomi;
- Miqdori;
- Xarid uchun istalgan narx.
2. Broker arizani birjaga yuboradi.
3. Birja sotuvchi va xaridor arizalarini birlashtiradi.
- Birja tizimi tranzaksiya har ikki tomon uchun ham foydali bo'lgan narxni hisoblaydi.
4. Kliring markazi bitimni hisobga oladi.
- Xaridor mablag'ni sotuvchiga o'tkazadi.
- Sotuvchi qimmatli qog'ozlarni xaridorga beradi.
Foto: rbc.ru
Aksiyalarning narhlari qanday belgilanadi?
Aksiyalar kotirovkasi — bu aksiyalarning fond birjasidagi bahosi. U talab va taklifga bog'liq va kompaniyaning daromadi, avval to'langan dividendlar, firmaning obro'si kabi omillarga asoslanadi.
Aksiyalar kotirovkasi doimo o'zgarib turadi. O'zbekistonda aksiyalar kotirovkasining o'zgarishi "Toshkent" RFB saytida aks etadi.
Aksiyaning nominal narxi chiqarish paytida belgilanadi va u aksiyador oladigan daromad yoki dividendga ta'sir qiladi. Bozor narxi esa oldi-sotdi jarayonida talab va taklifga bog'liq belgilanadi. Kotirovka narxlari esa ma'lum vaqt oralig'ida qimmatli qog'ozlar oldi-sotdi jarayonlari bo'yicha amalga oshirilgan operatsiyalarning o'rtacha qiymatidir.
Qimmatli qog'ozlarning birjadagi narxiga ta'sir qiluvchi omillar:
- Talab va taklif: Aksiyaga talab qanchalik yuqori bo'lsa, uning narxi ham shunchalik yuqori bo'ladi.
- Kompaniyaning moliyaviy ahvoli: Kompaniyaning moliyaviy holati qanchalik kuchli bo'lsa, aksiyalar narxi shunchalik yuqori bo'ladi.
- Mamlakatdagi va dunyodagi iqtisodiy vaziyat: Iqtisodiy o'sish davrida aksiyalar narxi odatda ko'tariladi, inqiroz davrida esa pasayadi.
- Kompaniya istiqboli: Agar investorlar kompaniyaning yaxshi ishlashini kutsalar, uning aksiyalari narxi oshishi mumkin.
