Naqd va naqdsiz pullar

Turlari:

• Qog'oz pullar (kupyuralar): Maxsus qog'ozdan, suv belgilari va boshqa himoya elementlari bilan ishlab chiqariladi. Nominal qiymati mamlakatga qarab o'zgarishi mumkin.
• Metall pullar (tangalar): Turli metallardan (po'lat, mis, alyuminiy va boshqalar) ishlab chiqariladi va turli nominal qiymatlarga ega.

Naqd pul afzalliklari

• Universallik. Naqd pullarni deyarli hamma joyda qabul qilishadi. Maxsus qurilmalar yoki texnologiyalar talab qilinmaydi. Ayniqsa, bank kartalari orqali to‘lovlar amalga oshirib bo‘lmaydigan joylarda naqd pul asosiy to‘lov vositasi bo‘lib qolmoqda.
• Anonimlik. Naqd pullar yordamida to‘lov amalga oshirilganda shaxsiy ma’lumotlar qoldirilmaydi va tranzaksiya kuzatilmaydi. Bu moliyaviy erkinlikni va maxfiylikni qadrlaydigan insonlar uchun juda qulay.
• Soddalik. Naqd pul ishlatish uchun texnik bilim talab qilinmaydi. Har qanday odam uni ishlatishi mumkin, hattoki texnologiyadan uzoq bo‘lgan insonlar ham.

Naqd pul kamchiliklari

• Yo‘qotish yoki o‘g‘irlik xavfi. Naqd pulni yo‘qotganda yoki o‘g‘irlatganda uni qayta tiklash deyarli imkonsiz. Pulni himoya qilish qiyin, shuning uchun bu xavf doimo mavjud.
• Katta summalarda noqulaylik. Katta miqdordagi naqd pullarni yoningizda olib yurish xavfli va noqulay. Bunday hollarda xavfsizlik muammolari va jismoniy yuk oshadi.
• Operatsiyalarni kuzatishning imkoni yo‘qligi. Naqd pullar bilan amalga oshirilgan operatsiyalarni kuzatish juda qiyin. Shu sababli, ularni noqonuniy operatsiyalar uchun ishlatish ehtimoli yuqori.

Naqdsiz pullar

Ko'p mamlakatlarda asosiy pul muomalasi naqdsiz pullardan iborat. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich barcha pul massasi muomalasining 75-85% ni tashkil etadi. Naqdsiz pullar kredit funksiyasi, depozit hisobvaraqlarida mablag'larning saqlanishi va turli bank tizimi tamoyillari bilan bog'liq xususiyatlarga ega. 

Kredit funksiyasini, shuningdek, qimmatli qog'ozlar (masalan, cheklar, obligatsiyalar) ham bajaradi. Naqdsiz pullarni muomalasi tartibi va usullari tijorat banklari tomonidan belgilanadi va markaziy davlat banki nazoratida bo'ladi.

Turlari:

• Bank kartalari: Bank hisobvarag'idagi mablag'lar bilan to'lovlarni amalga oshirish imkonini beruvchi plastik kartalar.
• Elektron hamyonlar: To'lov tizimlari serverlarida saqlanadigan virtual hisoblar.
• Mobil to'lovlar: Mobil telefon yordamida tovarlar va xizmatlar uchun to'lovlar.
• Kriptovalyutalar: Kriptografiyadan foydalanadigan markazlashmagan raqamli valyutalar.

Naqdsiz pul afzalliklari

• Xavfsizlik. Naqd pullardan farqli o'laroq, karta yoki elektron hamyonni yo‘qotgan taqdirda uni darhol bloklash imkoniyati mavjud. Bu pullaringizni firibgarlardan himoya qilishga yordam beradi.
• Qulaylik. Naqdsiz to‘lovlar yordamida istalgan vaqtda va istalgan joyda to‘lovlarni amalga oshirish mumkin. Bu, ayniqsa, uyda yoki ishxonada masofaviy to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyati tufayli juda qulay.
• Xarajatlarni nazorat qilish. Bank hisobi orqali barcha operatsiyalarni kuzatish va xarajatlarni nazorat qilish ancha oson. Bu moliyaviy rejani yanada samarali boshqarishga yordam beradi.
• Qo‘shimcha xizmatlar. Ko‘plab to‘lov tizimlari qo‘shimcha xizmatlarni, masalan, keshbek, bonuslar va boshqa aksiyalarni taklif qiladi, bu esa foydalanuvchilar uchun qo‘shimcha afzalliklar yaratadi.

Naqdsiz pul kamchiliklari

• Texnologiyalarga bog‘liqlik. Naqdsiz to‘lovlarni amalga oshirish uchun internet va elektron qurilmalarga bog‘liq bo‘lishingiz kerak. Bu texnologiyalarga kira olmaslik muammolarni yuzaga keltirishi mumkin.
• Firibgarlik xavfi. Naqdsiz operatsiyalar kiberjinoyatchilar hujumiga uchrashi mumkin. Firibgarlar bank hisoblariga kirishga harakat qilib, foydalanuvchilarni moliyaviy yo‘qotishlarga duchor etishi mumkin.
• Komissiyalar. Ayrim operatsiyalar uchun komissiya olinishi mumkin. Bu foydalanuvchi uchun qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi.
• Anonimlik yo‘qligi. Barcha naqdsiz operatsiyalar qayd etiladi va kuzatib boriladi, bu esa moliyaviy maxfiylikni yo‘qotishga olib keladi.

Qaysi to'lov turi qulayroq?

Naqd pullar oddiy va keng tarqalgan bo'lsa-da, katta summalarni saqlash va tashish xavfli. Yo'qotish yoki o'g'irlik holatlarida ularni qayta tiklash qiyin. Naqdsiz pullar esa yuqori xavfsizlik va qulaylik darajasi bilan ajralib turadi. Ular orqali masofaviy to'lovlarni amalga oshirish, xarajatlarni nazorat qilish va qo'shimcha xizmatlardan foydalanish imkoniyati mavjud. Lekin ulardan foydalanish texnologiyalarga bog'liq bo'lib, kiberjinoyatchilik xavfi ham mavjud. Shunday qilib, kundalik xaridlar va kichik to'lovlar uchun naqd pul qulay bo'lsa, katta summalar va masofaviy to'lovlar uchun naqdsiz pullardan foydalanish yaxshiroqdir.