Kredit to‘lashga pul bo‘lmasa nima qilish kerak?

Nimalar qilish kerak emas:

• Qarz o‘z-o‘zidan yo‘qolishini kutmang. Banklar qarzlarni hech qachon unutmaydi. Agar hozircha qo‘ng‘iroq qilmagan bo‘lsa ham, bu ularning sizni esidan chiqarishini anglatmaydi. Bank foizlarni hisoblab boradi va kredit tarixingizni yomonlashtiradi. Muammoni hal qilish uchun tashabbusni o‘zingiz qo‘lga oling va bank bilan bog‘laning.
• Bankdan yashirinmang. Agar bank siz bilan bog‘lana olmasa, sizni shubhali qarzdorlar ro‘yxatiga kiritishi mumkin. 
• Yangi kredit olmaslikka harakat qiling. Eski kreditlarni to‘lash uchun yangi kredit olish ko‘pincha shoshilinch qaror bo‘ladi. Kredit berishga rozi bo‘lgan bankka borishdan oldin bunday qarorni oqilona baholash kerak. Bunday qaror keyinchalik yanada katta muammolarga olib keladi.
• Vahimaga tushmang. Vahimaga berilish, bank bilan tortishish yoki sud bilan tahdid qilish vaziyatni yaxshilamaydi. Kredit muammolarini moliyaviy masala sifatida hal qilish lozim. Bank qarzlari sog‘lig‘ingizga yoki hayotingizga tahdid solmaydi, shuning uchun muammoni tinch yo‘l bilan hal qilishga intiling.
• Sudgacha olib bormang. Agar ish sudga yetib ketsa, sud ijrochilari mol-mulkingizni arzon narxda sotib yuborishi mumkin. Bu esa katta moliyaviy yo‘qotishlarga olib keladi. Bundan tashqari, sud xarajatlari ham qo‘shimcha yuk bo‘ladi. Shuning uchun muammoni vaqtida tan olib, bank bilan kelishishga harakat qiling.

Bank bilan muloqot

To‘lovlarini kechiktirish muammosi nafaqat jismoniy shaxslar, balki tadbirkorlar va yirik kompaniyalar uchun ham dolzarb. Har qanday vaziyatda bank bilan shartlarni o‘zgartirish orqali yechim topish mumkin.

• Agar pul mavjud yoki tez orada kelishi kutilsa: Agar to‘lovni vaqtincha amalga oshira olmagan bo‘lsangiz, bank bilan yangi to‘lov jadvalini kelishishga harakat qiling. Masalan, to‘lov sanasini kechiktirish yoki boshqa qulay shartlar so‘rashingiz mumkin. Muammoni tushuntirib, zarur bo‘lsa, hujjatlar bilan tasdiqlang.
• Agar moliyaviy muammo uzoq davom etsa: Agar yaqin oylarda pul bilan bog‘liq qiyinchiliklar davom etishi kutilsa, bankdan kredit shartlarini qayta ko‘rib chiqishni so‘rang. Buning uchun muammo sabablarini tushuntirib, vaqtinchalik qiyinchiliklaringizni tasdiqlovchi hujjatlar taqdim eting. Bank qanday imtiyozlar taqdim etishi sizning muzokaralaringiz natijasiga bog‘liq bo‘ladi. Qonunga muvofiq, bank ba’zi hollarda kredit ta'tilini taqdim etishi kerak bo‘ladi.

Kredit ta'tili nima va uni kim olishi mumkin?

Kredit ta'tili davrida foiz stavkasi o‘zgarmaydi va kredit shartnomasi ta'til muddatiga uzaytiriladi. Ushbu muddat har doim individual ravishda belgilanadi, ammo 6 oydan oshmasligi kerak.

Kredit ta'tillari markaziy bank qarori asosida tijorat banklari tomonidan zarur holatlarda, masalan, pandemiya kabi vaziyatlarda taqdim etiladi. Masalan, 2020-yilda O‘zbekiston Markaziy banki tijorat banklariga koronavirus infeksiyasi tarqalishining oqibatlari bilan bog‘liq bo‘lgan mumkin bo‘lgan kredit xatarlarini yumshatish maqsadida qarz oluvchilarga kredit ta'tillarini taqdim etishni tavsiya qilgan. 

Kredit ta'tilini olish uchun asoslar

Ushbu ta'tilini rasmiylashtirish uchun muayyan asoslar talab qilinadi. Ushbu asoslar qarzdorning daromadi kamaygani yoki kreditni o‘z vaqtida to‘lash uchun mablag‘ yetarli emasligini tasdiqlashi lozim. Bu ma'lumotlar hujjatlar bilan dalillanishi kerak — oddiy so‘zlar yetarli emas. Agar qarzdor o‘zining moliyaviy holatining yomonlashganini isbotlay olmasa, bank kredit ta'tilini rasmiylashtirishni rad etadi.

Har bir bank kredit ta'tilini berish shartlarini individual tarzda belgilaydi. Asosiy talab — ta'tilni faqat ilgari bunday imtiyozdan foydalanmagan va to‘lov majburiyatlarini bajargan mijozlar olishlari mumkin. Bank kredit ta'tilini rasmiylashtirishdan bosh tortishi ham ehtimoldan holi emas.

Kreditlar bir xil bank tomonidan berilgan taqdirda ham, siz qaysi kredit uchun 6 oylik kechiktirish olishni tanlashingiz kerak bo‘ladi. Odatda, yirik oylik to‘lovlarga ega bo‘lgan kreditlarga ta'til olish maqsadga muvofiqdir.

Kredit ta'tili uzaytirilmaydi. Uni bir necha qismlarga ajratish yoki 3 oylik ta'tilni ikki marta olish ham mumkin emas. Ta'til davomida foiz stavkasi o‘zgarmaydi.

Nima uchun bank kredit ta’tilini rad etishi mumkin?

• Noto‘g‘ri yozilgan ariza;
• Barcha hujjatlar to‘planmagan;
• Kechiktirish uchun asoslar yo‘qligi;
• Qarz oluvchi avval bu imtiyozdan foydalangan.

Ko‘pincha, to‘lovlarni kechiktirgan va o‘z vaqtida oylik to‘lovlarni amalga oshirmagan odamlarga ushbu xizmat taqdim etilmaydi.

Kredit ta'tillari amalda qanday ishlaydi?

Kredit ta'tillari barcha moliyaviy muammolarni hal qiluvchi yechim emas, balki to‘lovni kechiktirish imkoniyatidir. Ta'til muddati tugagach, qarzdor kredit bo‘yicha yig‘ilgan barcha summani va foizlarni to‘lashi lozim bo‘ladi. Kredit ta'tili kreditning umumiy muddatini uzaytiradi, ya'ni ta'til uchun belgilangan muddat umumiy muddatga qo‘shiladi. Biroq, bu muddat hisobdan chiqarilmaydi.

Rasmiy jihatdan kredit ta'tili qarz oluvchining kredit tarixiga salbiy ta'sir qilmaydi, ammo ta'til so‘raganlik fakti kredit tarixida aks etadi va bu ma'lumot banklar tomonidan qarz oluvchining ishonchliligini baholashda hisobga olinadi. 

Kredit ta'tillarining afzalliklari va kamchiliklari

Kredit ta'tilini so‘rashdan oldin nimalarni bilish kerak?

Kredit ta'tili ipoteka, iste'mol, avtokreditlar, mikroqarzlar va kredit kartalari uchun rasmiylashtiriladi. Har bir kredit uchun faqat bir marta ta'til olishga ruxsat etiladi, takroriy ta'til berilmaydi.

Agar kreditlar turli banklarda bo‘lsa, har bir bankka alohida ariza topshirish talab etiladi. Qarz oluvchi kechiktirish davomida ham oylik to‘lovlarni davom ettirishi kerak, bu to‘lovlar ta'til muddatini bekor qilmaydi yoki qisqartirmaydi. Arizada kechiktirish muddatini ko‘rsatish lozim. Maksimal muddat — 6 oy, lekin moliyaviy qiyinchiliklar tezroq hal qilinsa, keyinchalik odatiy tartibda to‘lovlarni davom ettirish mumkin. Shuning uchun arizada maksimal muddatni ko‘rsatish tavsiya etiladi.

Agar kredit bo‘yicha oylik to‘lovga 10-14 kundan kam vaqt qolgan bo‘lsa va endi kechiktirish arizasi topshirilgan bo‘lsa, bu oyda majburiyatlarni to‘liq bajarish ehtimoli yuqori. Agar ta'til tasdiqlansa, kechiktirish keyingi oydan boshlab kuchga kiradi.

Kredit ta'tili taqdim etilmasa nima qilish kerak?

Agar ta'til berilmasa, bank qarzdorni sudga yoki kredit undirish bo‘limiga o‘tkazishini kutmasdan, qarzdor o‘zining to‘lovga qobiliyatsizligini ochiq e'lon qilishi kerak. Bir nechta kredit mavjud bo‘lsa, ularni bitta kreditga birlashtirish maqsadga muvofiq. Bu orqali qarzdor faqat bir marta oyiga to‘lov qiladi va kechikkan kreditlar bo‘yicha foizlar hisoblanmaydi. Agar bank bunday birlashtirishga rozi bo‘lmasa, boshqa bankni izlash lozim. Yangi bank hujjatlar to‘plamini talab qilishi va komissiya undirish ehtimoli bor.

Agar qarzdor garovga qo‘yilgan mulkni (kvartira, avtomobil, qimmatbaho buyumlar) sotishga qaror qilsa, bu jarayonni o‘zi amalga oshirishi kerak. Bu yo‘l bilan mulk bozor narxida sotilib, bankning arzon sotuviga nisbatan ko‘proq foyda olish mumkin bo‘ladi. Qarzdor bankni mulk sotilishi haqida oldindan xabardor qilishi zarur. Agar bank qarzdorga nisbatan ishonchini yo‘qotgan bo‘lsa, u kelishuvga o‘z vakilini jalb qilishi mumkin. Bu holat har doim ham salbiy emas, chunki bank ham masalani tezroq hal qilishni istaydi. Masalan, bank xaridor topishda yoki kelishuvni rasmiylashtirishda yordam bera oladi.

Kreditni umuman to‘lamasa bo‘ladimi?

Qarzni umuman to‘lamaslik undan qutulishga yordam bermaydi, aksincha, yanada salbiy oqibatlarga olib keladi. Mijoz ilgari shartnoma shartlarini buzmagan bo‘lsa ham, bank har qanday kechiktirilgan to‘lov uchun avtomatik tarzda jarima va foizlar hisoblashni boshlaydi. Dastlab bank menejerlari mijoz bilan bog‘lanishga harakat qiladi. Agar mijoz to‘lovlarni davom ettirmasa va telefonni o‘chirsa, bank qarzdorni ichki kredit undirish bo‘limiga o‘tkazadi. Agar bu ham samara bermasa, kredit kollektor agentligiga sotiladi yoki darhol sudga beriladi.

Bank yoki kollektor agentliklarining yuristlari bilan kurashish deyarli foydasiz. Bundan tashqari, sud jarayonida bankning sarflagan barcha xarajatlari qarz miqdoriga qo‘shiladi. Sud qaroridan keyin ijro harakatlari boshlanadi: ijrochilar avval mulkni tasvirlab oladi va keyin uni auksion orqali sotish uchun olib ketadi.

Qarzdorlar uchun qo‘llaniladigan qonunlar

O‘zbekistonda qarzdorlar to‘lov qila olmagan holatlarda qo‘llaniladigan bir qator qonunlar va normativ hujjatlar mavjud:

1. Foizlar va jarimalarni to‘xtatish: 2024 yil 27 fevralda Prezident tomonidan imzolangan O‘RQ-914-sonli qonunga ko‘ra, sud qarori chiqarilgach foizlar va jarimalar hisoblanishi to‘xtatiladi. Bu qonun Fuqarolik kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlar orqali asosiy qarzni boshqa majburiyatlardan ustun qo‘yishni ta’minlaydi.
2. Qarzlarni restrukturizatsiya qilish: 2006 yil 22 dekabrda qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining 150-sonli qaroriga binoan banklar va kredit muassasalari qarzdorlikni qayta tuzish imkoniyatiga ega. Bu, qarzdorga qulayroq sharoitlar yaratish uchun, kredit shartlarini o‘zgartirish, jumladan foiz stavkalarini va to‘lov muddatlarini qayta ko‘rib chiqishni o‘z ichiga oladi.
3. Garovdan foydalanish: 1992 yil 9 dekabrdagi 736-XII-sonli "Garov to‘g‘risida"gi qonun kreditorlarga qarzdor to‘lovni amalga oshira olmagan taqdirda, garovga qo‘yilgan mol-mulk hisobidan o‘z talablarini qondirish huquqini beradi. Qonun garov shartnomalarini tuzish va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibini hamda garovga qo‘yilgan mol-mulkni undirish mexanizmlarini belgilaydi.
4. Sud ijrosi choralar: 2021 yil 14 sentyabrda chiqarilgan Prezidentning DP-6313-sonli farmoni sud qarorlari ijrosini ta’minlash maqsadida mol-mulkni elektron onlayn auksionlar orqali sotishni tartibga soladi. Bu farmon mol-mulk sotilish jarayonining ochiqligi va shaffofligini ta’minlashga yo‘naltirilgan.

Xulosa

• Qarz o‘z-o‘zidan yo‘qolishini kutmang: Banklar qarzlarni unutmaydi.
• Banklar ko‘zidan g‘oyib bo‘lmang: Aks holda, shubhali qarzdorlar bazasiga tushib qolish xavfi mavjud.
• Eski qarzlarni to‘lashga imkoningiz bo‘lmasa, yangi kreditlar olmang: Qarzlar yig‘ilib qoladi va ularni to‘lash yanada qiyinlashadi.
• Ishni iloji boricha sudgacha olib bormang: Sud jarayonlari qo‘shimcha xarajatlarga olib keladi.
• Qarzlar bilan shug‘ullanish qiyin bo‘lishi mumkin, lekin muammoni hal qilish uchun qo‘ldan kelgan barcha choralarni qo‘llash kerak. Bu nafaqat moliyaviy holatni yaxshilashga yordam beradi, balki kelajakda yangi kredit olish imkoniyatini ham oshiradi.

Qarzlarni o‘z vaqtida hal qilish, moliyaviy barqarorlikni saqlash va stressdan xalos bo‘lishga yordam beradi.