Inflyatsiya haqida tushuncha
Foto: norma.uz
Inflyatsiya — bu tovarlar va xizmatlar umumiy narxlarining barqaror o'sib borishidir. Inflyatsiya davrida ayrim tovarlar sezilarli darajada qimmatlashishi, boshqalari arzonlashishi yoki narxi o'zgarmasligi mumkin.
Inflyatsiyaning asosiy ko'rsatkichi iste'mol narxlari indeksining ma'lum bir davrdagi o'zgarishi hisoblanadi. Iste'mol narxlari indeksi uy xo'jaliklarining ehtiyojlaridan kelib chiqib, ma'lum bir tovar va xizmatlarning umumiy narxlaridagi o'rtacha o'zgarishni ko'rsatadi.
Iste'mol narxlarining indeksi
O'zbekistonda iste'mol narxlari indeksini hisoblash uchun narxlarni O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi o'rganadi.
2024-yil holatiga ko'ra, O'zbekiston iste'mol narxlari indeksiga kiruvchi savat 560 dan ortiq tovar va xizmatlarni o'z ichiga oladi, ular 92 guruhga bo'lingan.
O'zbekistonda iste'mol narxlari indeksining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
- Oziq-ovqat mahsulotlari (53,13%).
- Nooziq-ovqat mahsulotlari (26,77%).
- Xizmatlar (20,1%).
Asosiy guruhlardan ba'zilari quyidagilar:
- Oziq-ovqat mahsulotlari: go'sht, baliq, sut, tuxum, sabzavotlar, mevalar, non, don mahsulotlari, shakar, choy, qahva va boshqalar.
- Alkogolli va alkogolsiz ichimliklar: pivo, vino, aroq, sharbatlar, suv, gazli ichimliklar va boshqalar.
- Tamaki mahsulotlari: sigaretlar, papiroslar, tamaki.
- Kiyim-kechak va poyabzal: palto, kurtka, ko'ylak, shim, poyabzal va boshqalar.
- Uy-joy kommunal xizmatlari: uy ijara haqi, suv, elektr energiyasi, gaz, isitish, chiqindi chiqarish haqi va boshqalar.
- Mebel va maishiy tovarlar: mebel, idish-tovoq, elektronika, maishiy texnika va boshqalar.
- Transport: benzin, dizel yoqilg'isi, avtobus, metro, poyezd, samolyot chiptalari va boshqalar.
- Aloqa xizmatlari: telefon aloqasi, internet, televidenie.
- Dam olish va ko'ngilochar xizmatlar: kino, teatrlar, muzeylar, sport, turizm.
- Sog'liqni saqlash: ambulator va statsionar davolash, dori-darmonlar.
- Ta'lim: maktab, universitet va pullik kurslar.
Shuni ta'kidlash kerakki, indeks tarkibidagi tovarlar va xizmatlar ro'yxati davriy ravishda qayta ko'rib chiqiladi.
Istemol savati yoki iste’mol narxlari indeksi bu, bitta odam yoki oila muntazam ravishda sotib oladigan mahsulotlar, tovarlar va xizmatlar majmuasidir.
Indeksni kuzatib borish uchun har oyda 10 mingdan ortiq savdo nuqtalari va pullik xizmat ko'rsatish obyektlari o'rganilib, 120 mingdan ortiq narxlar qayd etiladi. Ushbu ma'lumotlar inflyatsiyani tahlil qilish, yashash darajasini baholash va iqtisodiy prognozlar ishlab chiqish kabi turli maqsadlarda ishlatilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika xizmati tezkor ma’lumotlari asosida muallif hisob-kitoblari. Foto: review.uz
Inflatsiya qanday o'lchanadi?
O'zbekistonda inflatsiya aksariyat mamlakatlarda bo'lgani kabi iste'mol narxlari indeksi (Iste'mol savati deb ham atalishi mumkin) narxlari bo'yicha hisoblanadi.
Ushbu shartli savatning qiymati oydan-oyga o'zgarib turadi. Tovar va xizmatlar narxi asosan bozordagi talab va taklifga bog'liq, ayrim narxlar esa davlat tomonidan tartibga solinadi.
Masalan, agar dehqonlar yaxshi hosil olgan bo'lsa, pomidor va kartoshka narxi tushadi. Agar davlat shu vaqtda spirtli ichimliklarga aksiz solig'ini oshirsa, spirtli ichimliklar narxi keskin oshadi. Biroq, umumiy narx darajasi faqat birozga o'sishi mumkin.
Inflyatsiya har doim narxlarning o'sishini anglatadi. Past inflyatsiya sharoitida narxlar juda sekin o'sadi, ammo baribir o'sadi. Inflyatsiya pasaymoqda deyilganda, bu iste'mol savatining narxi o'tgan yillarga nisbatan sekinroq oshayotganini anglatadi.
Inflyatsiyaning turlari
Mo'tadil inflyatsiya, yillik 6% gacha. Bunday inflyatsiya iste'molchilar va tadbirkorlar uchun qulay bo'lib, iqtisodiyotning rivojlanishiga imkon beradi. Ko'pgina mamlakatlar inflyatsiyani shunday darajada saqlashga harakat qilishadi.
O'rtacha (galloping) inflyatsiya, yillik 6% dan 10% gacha. Bu inflyatsiya xavfli, chunki u nazoratdan chiqib, yuqori inflyatsiyaga aylanib ketishi mumkin.
Yuqori inflyatsiya, yillik 10% dan 100% gacha. Bunday inflyatsiya bozorda beqarorlik yaratadi, odamlar va kompaniyalar o'z kelajaklarini rejalashtira olmaydi.
Giperinflyatsiya. Narxlar yuzlab va minglab foizlarga oshadi, ayniqsa og'ir holatlarda odamlar puldan voz kechib, barterga o'tishadi. Odatda, giperinflyatsiya og'ir inqirozlar va urushlar davrida yuzaga keladi.
Foto: dzen.ru
Inflyatsiya oshishining sabablari
Inflatsiya turli sabablarga ko'ra oshishi mumkin:
- Talabning oshishi. Ba'zan odamlar to'satdan ayrim tovarlarni ko'proq sotib ola boshlashadi. Masalan, mobil telefonlar endigina paydo bo'lganda, ko'pchilik uyali aloqa va internet xizmatlaridan foydalanishni xohladi. Uyali aloqa operatorlari yuqori talabni darhol qondira olmadilar: stansiyalar va erkin chastotalar yetishmadi. Shuning uchun mobil telefonlar urfga kirgan dastlabki yillarda uyali aloqa xizmatlari narxlari yuqori edi. Har qanday tanqislik narxlarning tez oshishiga olib keladi. Ammo operatorlar qo'shimcha quvvatlarga ega bo'lganida, narxlar tushdi.
- Taklifning qisqarishi. Tanqislik boshqa sabablar bilan ham yuzaga kelishi mumkin, agar talab o'zgarmasa, lekin tovar va xizmatlar kamayib ketsa. Bu hosil yetishmasligi, xorijiy tovarlar importiga cheklovlar, ishlab chiqaruvchi kompaniyalar faoliyatining to'xtatilishi yoki bozorga monopolistning ta'siri kabi sabablar tufayli sodir bo'lishi mumkin. Bu ham narxlarning o'sishini tezlashtiradi.
- Milliy valyutaning qadrsizlanishi. Agar xorijiy valyutalar kursi oshsa, import tovarlari avtomatik ravishda qimmatlashadi. Bu ham inflatsiyaning o'sishiga olib keladi.
- Yuqori inflatsion kutishlar. Odamlar va kompaniyalar narxlarning keskin o'sishini kutganda, ular ko'pincha iste'mol xatti-harakatlarini o'zgartiradilar: tovarlarni zaxiraga oladilar va kamroq pul tejaydilar. Axir, bugun arzonroq sotib olish, ertaga qimmatga sotib olishdan mantiqiyroqdir. Kompaniyalar esa o'z mahsulotlariga narxlarni oshira boshlaydilar. Bularning barchasi inflatsiyani kuchaytiradi. Shunday qilib, hamma narxlarning oshishini kutadi va narxlar aynan shuning uchun oshadi.
Pulning qadrsizlanishi nima degani?
Pulning qadrsizlanishi deganda, vaqt o'tishi bilan bir xil miqdordagi pulga kamroq tovar va xizmatlar sotib olish mumkin bo'lishi tushuniladi. Bu sotib olish quvvatining pasayishi, ya'ni bir xil pul miqdoriga vaqt o'tishi bilan kamroq narsalar olish mumkin bo'lishidir.
Misol uchun, yil boshida 100 ming so'mga kundalik iste'moldagi tovar va xizmatlarning ma'lum bir miqdorini sotib olish mumkin bo'lsa, yil oxiriga kelib bu miqdor kamayadi. Ya'ni, yil oxirida 100 ming so'mga yil boshidagiga qaraganda kamroq tovar va xizmat sotib olish mumkin bo'ladi.
Foto: dzen.ru
Nega yuqori inflyatsiya zararli?
Yuqori inflyatsiya iqtisodiyot, biznes, moliyaviy bozorlar va mamlakat aholisi uchun zararli. Odamlar pullaridan tezda qutulishga harakat qilishadi: uni tezroq sarflashadi, qimmatbaho tovarlarga, ko'chmas mulkka yoki xorijiy valyutaga sarmoya kiritishadi. Jamg'arma qilish va omonat ochish foydasiz bo'lib qoladi, bank mijozlari hisoblaridan pul olishadi.
Yuqori inflyatsiyani odatda oldindan ko'rish qiyin bo'ladi. Moliyaviy bozorlar beqaror bo'lganda, tadbirkorlar uzoq muddatli kreditlar olishni istashmaydi. Bu esa reja tuzishni qiyinlashtiradi va investitsiyalar hamda iqtisodiyot o'sishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Inflyatsiya, ayniqsa, doimiy daromadga ega bo'lgan kambag'al odamlarga qattiq ta'sir qiladi. Chunki boyroq odamlar inflyatsiyadan to'liq yoki qisman himoyalanish yo'llariga ega — masalan, omonatlardan foiz olish yoki moliyaviy bozorga sarmoya kiritish orqali.
Ammo narxlarning pasayishi ham salbiy holatdir. Bunday holat deflyatsiya deb ataladi va bu iqtisodiyotning rivojlanishini to'xtatadi. Odamlar tovarlar yana arzonlashadi degan umidda xarid qilishni to'xtatadilar, kompaniyalar esa shu sababli ishlab chiqarishni kamaytiradilar.
Inflyatsiyani to'xtatish mumkinmi?
Narxlarni ma'lum bir darajada belgilab qo'yish va inflyatsiyani muzlatib qo'yish yaxshi yechimdek tuyulishi mumkin. Ammo bunday sun'iy aralashuv iqtisodiyotga zarar yetkazadi va talab bilan taklif o'rtasidagi nomutanosiblikni oshiradi. Ishlab chiqaruvchilar qancha tovar ishlab chiqarishni, do'konlar esa qancha sotib olishni bilmay qoladilar, natijada xaridorlar bo'sh do'kon rastalari oldida navbatda turishga majbur bo'ladilar.
Muzlatilgan narxlar sharoitida tanqislik yuzaga keladi, ba'zi tovarlarni sotib olish emas, topib olish kerak bo'ladi. Bundan tashqari, tovarlar sifati yomonlashadi: ishlab chiqaruvchilar zarar ko'rmaslik va yuqoridan belgilangan noqulay narxlarni ushlab turish uchun sifatdan voz kechadilar.
Shu sababli bozor iqtisodiyotida narxlarni davlat emas, bozorning o'zi belgilashi kerak.
